به دلیل جثه کوچک زنبورعسل فسیل این حشره به فراوانی سایر حشرات نمی باشد. قدیمی ترین آثار وجود حشرات اولیه در دوره پلیوزوییک در حدود ۴۰۰ میلیون سال قبل و در عهد دونین مشاهده شده است، زنبور عسل حشره نسبتا جدیدیست که در عهد ژوراسیک در دوره مزوزوییک در حدود ۱۸۰ میلیون سال قبل پا به عرصه وجود گذاشته است. در همین دوره است که گیاهان گل دار و پرندگان نیز ظاهر شده اند. اجداد زنبور عسل بدون شک زنبور های زرد و خرمایی (غارتگر) یا حشراتی مشابه آن ها بوده اند که مانند زنبور های وسپایده ( زنبور های سرخ و زرد ) امروزی لانه های خود را در لانه های سرپوشیده بنا می کردند. زنبور عسل کوچک (آپیس فلورا) و زنبور عسل درشت (آپیس دورساتا) نمونه هایی از زنبور عسل ابتدایی هستند که تنها یک شان در محیط های سرپوشیده و باز به وجود می آورند. به تدریج که سطح کره زمین سرد تر شد و یا این زنبوران ابتدایی به مناطق سرد تر گسترش یافتن، کلنی هایی در محیط های محفوظ لانه ساختند از سازش پذیری بیشتری با محیط برخوردار شده و باقی ماندند.
زنبور های زرد غارتگر امروزی گدشت خوار یا گند خوار هستند. زنبور های اولیه و اجداد زنبور عسل فعلی نیز همین رفتار را داشتند. با پیدایش گیاهان گل دار که منابع تازه ای از مواد غذایی ، شهد و گرده گل در اختیار زنبور ها قرار گرفت و به دلیل سازش با محیط ، زنبور ها توانستند تقریبا در تمامی قسمت های اروپا، آفریقا و آسیا، به جز در صحرای خشک و کوهستان های مرتفع که گیاهان مورد نیاز آن ها در دسترس نبود ، انتشار یابند.
در اوایل انسان ها به احتمال عسل را آشیانه های زنبور های وحشی در هر جدیی که پیدا می کردند جمع آوری می کردند. این عمل به غیر از مناطقی که پرورش زنبور عسل در آنجا معمول گردیده هنوز نیز رایج است. بعضی از حشرات نیزآشیانه زنبوران را مورد هجوم غارت خویش قرار می دادند. شمپانزه ها به نحوه استفاده از دست خویش برای برداشت عسل آگاهی پیدا کرده و یا چوب نوک تیزی را به داخل آشیانه وارد کرده و پس از بیرون آوردن عسل آن را می خوردند. در اوایل انسان ها به همین روش عمل می کردند و این موضوع در کتاب مقدس نیز اشاره شده است. اولین زنبورانی نحوه برداشت عسل از آن ها شرح داده شده است زنبوران آپیس ملیفرا بوده اند که در صخره ای در شرق اسپانیا نقاشی گردیده و تاریخ آن حدود ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بوده است.بعد از پایان یافتن آخرین دوره یخبندان (حدود ۹۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح) ناحیه ای در اسپانیا به احتمال زیاد دارای بهترین آب و هوا بوده و چندین لوحه درباره نحوه برداشت عسلدر صخره هایی در آن جا پیدا شده است. نقاشی های بیشتری در نواحی دیگر در جندب آفریق و زیمباوه از زنبوران آپیس ملیفرا وجود داشته و یکی از نقاشی ها در زیمباوه نشان می دهد که از دود استفاده می کنند. زنبوران آسیایی از گونه آپیس دورساتا بوده و آشیانه های نقاشی شده از این زنبور در سال ۱۹۸۴ در هندوستان کشف گردید. در ناحیه لیفانگ چین یادداشت هایی از آپیس دورساتا و در سال ۹۸۳ میلادی ثبت گردیده است که اشاره می کند آن ها در صخره ها و پرتگاه های تند و تیز مسکن گزیده و زمانی که آن جا را ترک می کردند مقادیر زیادی موم از خود جای می گذاشتند. مردم با بالا بردن کیسه ای آن ها را جمع آوری و به پایین انتقال می دادند . در فصل بهار زمانی که زنبور ها باز می گشتند از آشیانه قبلی آثاری باقی نبود. زنبوران آپیس دورساتا بسیار مهاجم و نیش زن بوده و مقدار عسل بیشتری تولید می کنند. در هندوستان بیش از ۱۴۰۰۰ تن عسل هر سال از آشیانه این زنبور جمع آوری می شود.
حدود ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح زنبورداری در جنگل ها به صورت مبتدی وجود داشته و در مصر باستان نیز در حال پیشرفت بوده است. اولین گزارشات در این مورد یکی از چهار نقاشی هایی است که نظره برداشت عسل در نیل سفلی را به تاریخ ۲۴۵۰ سال پیش از میلاد نشان می دهد. کندو های کوزه ای (سفالی) از ۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح تا ۶۰۰ سال بعد در آتن مورد استفاده بود و تا سال ۱۹۷۰ قطعاتی از کندو ها در ۲۶ نقطه از محل مذکور یافت شده است. آن ها کندو های باریکی بودند که به صورت افقی ایتفاده می شدند و اندازه کندو های اولیه ۴۰ الی ۵۰ سانتی متر در طول و کمتر از ۴۰ سانتی متر قطر داشته است. ارسطو در یکی از مهم ترین آثار خویس که مربوط به زنبورداری است اشاره کرده است که یک کندوی متوسط بین ۶ تا ۹ پیتس (۵ تا ۷ کیلوگرم)، کندوی خوب ۱۲ تا ۱۵ پیتس (۱۰ تا ۱۲ کیلوگرم) و کندوی قوی ۱۸ پیتس (۱۴ کیلو گرم) عسل تولید می کرده است.
نوشته های باقی مانده از روم باستان نشان می دهد که کندو ها از نه مواد مختلف ساخته می شده است که سه نوع اولی آن ها مورد توجه نبوده است، ظروف گلی (کوزه ای، سفالی)، آجری،کود حیوانی، چوب پنبه، پوست درخت، کنده ها، تخته چوبی،ساقه های رازیانه، نی بافته شده و شاخ ها که به صورت افقی مورد استفاده قرار می گرفتند. این کندو ها به قطر ۳۰ سانتی متر و طول آن ها ۹۰ سانتی متر و یا جعبه ای ۹۰×۳۰×۳۰ سانتی متر بود.
کندو های بومی زنبورداران شمال آلپ،قققاز و رشته کوه های شرقی از تجربیات کندو های موجود در جنگل ناشی می گردد.آنها دارای کندو های کنده ای عمودی بودند،در بعضی مناطق استوانه ای بازیک و در مناطق جنگلی غرب زنبوران در سبد های بافته شده از نی نگهداری می شدند.
پرورش زنبوران در کندو های عمودی عموما محدودتر از کندو های افقی است.در کندو های افقی برداشت عسل به راحتی و بدون کشتن زنبور ها انجام می گیرد ولی در کندو های عمودی که فاقد در بودند احتمالا زنبور های بیشتری کشته می شدند.
در دنیای قدیم و قرون وسطا زنبورداران با وجود تولید مقادیر قابل ملاحظه ای عسل و موم حقایقی را که امروزه زنبورداران به آنها آشنایی دارند نمی دانستند.به مرور زمان در سال های 1600 تا 1700 میلادی پیشرفت های قابل توجهی حاصل گردید.
ارسطو می دانست که هر یک از کلنی های زنبورعسل دارای یک شاه یا فرمانده می باشد که چثه آن بزرگتر از دیگر زنبوران است.اما اعتراف می کرد که در مورد نژاد و انواع زنبوران مسائل و پیچیدگی های زیادی وجود دارد.
زنبورداری صنعتی
علاوه بر زنبورهای نواحی معتدله ی فوق الذکر نژاد هایی از آپیس ملیفرای مناطق گرمسیری آفریقا وجود دارد که چندان تابع مدیریت داخل کندو ها نبوده و معرفی آن ها در کشور برزیل (۱۹۵۶) تغییرات اساسی در زنبورداری آمریکای لاتین به وجود آورد.
انواع متعدد دیگری از زنبوران عسل به نام آپیس سرانا (هندی، ایندیکایی) بومی قسمت های از قاره آسیا مخصوصا مناطق گرمسیری هستند. آپیس سرانا از جنبه های مختلف شبیه به آپیش ملیفرا است و آن ها را می توان در کندو ها نگهداری نمود ولی دارای جثه کوچک تر و تولیدات کمتر می باشند و به همین جهت در بعضی مناطق فوق آپیس ملیفرا جایگزین آپیس سرانا شده است. در مناطق گرمسیری قاره آسیا عسل زیادی از آشیانه زنبوران عسل بزرگ آپیس دورساتا و مقدار کمی نیز از آشیانه زنبوران عسل کوچک آپیس فلورا جمع آوری می شود. علاوه بر آپیس های مذکور ، انواع زیادی از زنبورهای بدون نیش برای مقدار عسل کمتری که تولید می کنند نگهداری می شوند.
زنبورهای آپیس ملیفرا در سطحی به شعاع ۱.۵ کیلومتر پرواز کرده و گل های موجود در ۷۰۰ هکتار از مزارع ، باغات و مراتع اطراف کندوی خویش را مورد بازدید قرار می دهد ولی خود کندو به حداقل زمین نیاز دارد. در طبیعت شهد، گرده و عسلک در روی اندام های مختلف گیاهان به مقدار جزیی تولید می شود و برای انسان ها آن ها زمانی ارزش اقتصادی پیدا می کنند که این مواد توسط زنبوران جمع آوری و پس از تغییراتی در آشیانه ذخیره سازی شوند.
میزان عسل تولیدی زنبورها هر کندو در مناطق مختلف جهان بسیار متفاوت بوده و به عوامل ذیل بستگی دارد:
۱. مدت زمانی که در طول سال دمای هوا برای پرواز زنبوران مساعد بوده و نباتات رشد کرده و پس از گل دادن شهد و گرده و عسلک در اختیاز زنبور قرار می دهند.
۲. ظرفیت ژنتیکی تولید عسل در کلنی های منطقه (نوع زنبور)
۴. لوازم و وسایل مورد استفاده در زنبورداری
۴. مدیریت کافی و داشتن تخصص و تجربه
۵. زنبورداری مهاجرتی: بعضی از زنبورداران مهاجر به منظور تولید عسل بیشتر کندو های خویش را هشت بار در سال برای استفاده زنبوران از گل های شهدزای گیاهان متفاوت به مناطق مختلف انتقال می دهند.
زنبوران بدون نیش دارای ۵ نوع می باشند که به مناطق گرمسیری محدود شده و از نظر تولید عسل دارای اهمیت کمتری می باشند. تا سال ۱۷۰۰ میلادی چهار نوع زنبور عسل شناخته شده بودند. آپیس سرانا و آپیس ملیفرا در نواحی گرم دنیای قدیم وجود داشتند، ولی در طول دوران تکامل تدریجی در نواحی معتدل شمالی دنیای قدیم نیز گسترش پیدا کردند. هر کدام در حفره ای آشیانه ای ساخته و تعدادی شان های موازی هم و عمود بر سطح زمین (بیش از ده ها) به وجود آوردند.
آپیس سرانا مناطق گرمسیری آسیا را تصاحب نمود و در شرق و شمال آسیا تا نزدیکی های روسیه و اقیانوس آرام گسترش پیدا کرده است. آپیس ملیفرا در قاره های اروپا و آفریقا به استثنای مناطق صحرا گسترش پیدا کرده و تا شمال اسکاندیناوی و جنگل های روسیه ، کوه های اورال ، جنوب و ایران گسترش پیدا کردند. این زنبور ها به سرعت به مناطق دیگر معرفی گردیده و در حال حاضر در زنبورداری های اغلب نقاط جهان مورد استفاده قرار می گیرند. مناطق انتشار دو نوع دیگر زنبور های عسل یعنی آپیس دورساتا و آپیس فلورا به مناطق گرمسیری آسیا محدود گردیده و هر یک از آن ها آشیانه ای را در هوای آزاد به صورت یک شان عمودی ساده و محکم به وجود می آورند.
اگرچه آپیس ها در مناطق گرمسیری تکامل یافته اند،ولی از نظر تاریخی آپیس ملیفرای اروپایی اولین زنبورانی بوده اند که مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته اند،آنها هنوز هم بیشترین توجه را به خود معطوف داشته و بوسیله انسان ها در قسمت های زیادی از جهان پراکنده گردیده اند و برای زنبورداران،آشناتر از هر نوع زنبور دیگری می باشند.در طول تکامل جمعیت هایی از زنبوران بومی آپیس ملیفرا در قاره اروپا در مناطقی قرار داشتند که ارتباط آنها با نواحی دیگر بوسیله دریا،کوه های یخی و… قطع گردیده بود،لذا زنبوران مذکور از انواع زنبوران نواحی دیگر متفاوت گردیده،و بعد ها به عنوان یک نژاد مورد توجه قرار گرفتند.
نژاد های جنوبی/شرق اروپا
زنبورانی هستند که در سطح بسیار زیادی پرورش داده شده و اصلاح گردیده و به نواحی دیگر از جهان صادر شده اند و شامل نژاد های زیر می باشند:
- آپبیش ملیفرا کارنیکا_کارنیولان
اسم این زنبور از محلی بنام کارنیولا واقع در شمال یوگسلاوی گرفته شده است.این نژاد از شبه جزیره بالکان تا شمال شرقی آلپ،سواحل دریای سیاه و کوه های کارپات به طرف اوکراین و در تمام مسیر رودخانه دانوب(مجارستان،رومانی و بلغارستان)گسترش پیدا کرده است.در یونان بنام آپیس ملیفرا سکروپیا نامیده می شود.مهاجرین این زنبور را از اوکراین به بنادر اقیانوس کبیر و روسیه برده و در آنجا کنه واروآ از روی زنبوران عسل بومی آپیس سرانا بر روی آن منتقل شده است.
این نژاد معروف ترین نژاد دنیاست و بیشترین مطالعه برروی آن صورت گرفته است،از نظر خصوصیات ظاهری سیاه رنگ بوده و شکم آن کاملا تیره است.این نژاد دارای ایندکی تومنتم پهن و فشرده است که به آن ظاهری خاکستری داده است،ایندکس کوبیتال بالایی دارد.نژاد بسیار آرام و خوش خلقی است و به خئبی با آب و هوای متغیر و منابع مختلف شهد انطباق پیدا کرده و غذای کمی مصرف می کند،سرپوش عسل در این نژاد سفیدبرفی است و در فصل بهار رشد سریعی پیدا می کند،جمعیت این نژاد در زمستان به بیش از از 6-8 شان نمی رسد.از صفات نامطلوب این نژاد می توان به عدم تمایل به وارد شدن در طبقه،توقف پرورش نوزادان طی دوره های جریان عسل،قدرت ضعیف موم سازی،مستعد بودن به بیماری نوزما،آکارین،فلجی و بچه دهی بیشتر را می توان نام برد.
حسن شهرت این نژاد مربوط به قدرت و زمان چرایش می باشد و می تواند از شبدر قرمز استفاده نماید.زنبور کارنیولان از بره موم کمتری استفاده کرده و تمایل کمتری به غارتگری دارد.این نژاد بهترین حس جهت یابی و کمترین اشتباه را در ورود به کندو های بیگانه دارد و تنها نژاد موجود در کشور آلمان می باشد.
- آپیس ملیفرا لیکوستیکا(ایتالیایی)
به عنوان نژاد ایتالیایی شناخته شده است.این نژاد توسط دریا و رشته کوه های آلپ محدود و بدین وسیله از گسترش آن جلوگیری شده است.از نظر شکل ظاهری و اندازه های بدن به زنبور کارنیولان بسیار نزدیک می باشد،دارای رفتار آرام تری بوده و ظرفیت انطباق بالایی با محیط های متفاوت از خود نشان می دهد،رنگ آن زرد روشن بوده و در اثر تابش نور خورشید به صورت طلایی رنگ دیده می شود.
این نژاد در مدت کوتاهی توسط انسان در تمام دنیا پخش گردید،و اولین زنبور خارجی است که به اروپای مرکزی وارد شد.ایندکس کوبیتال این نژاد مشابه کارنیولان و بالا می باشد(2.8-2.2)،طول خرطوم آن 6/5 یا 6/8 میلی متر،طول موها کوتاه بوده و تومنتوم پهنی دارد.عرض سلول کارگر 5/25 می باشد که در مقایسه با کارنیولان(5/5 میلی متر)کوچکتر است.
این نژاد همراه با پرورش نوزاد به زمستان می رود،بنابراین با کلنی های قوی تری زمستان را می گذازند و در بهار پرورش نوزاد خود را بسیار زود شروع کرده و تمایل کمی به بچه دهی دارد.در مورد خوش خلقی و آرام بودن و استفاده اندک از بره موم این نژاد شبیه به کارنیولان بوده و جهت یابی یا دریفتینگ این نژاد(وارد شدن به کندوی دیگر)بالا می باشد،این زنبوران در جلوگیری از خسارت بید موم خوار به شان ها مقاومت بیشتری نشان می دهند.
- آپیس ملیفرا کائوکازیکا و رمیپ(قفقازی)
زنبورعسل قفقازی،بومی کوه های قفقاز بوده و منطقه گسترش آن بین دریای سیاه و بحر کاسپین می باشد.زنبور اولی(کائوکازیکا)تیره یا خاکستری و بزرگتر بوده و زنبوران کوه می باشند.زنبور دومی(رمیپ)به رنگ زرد و کوچکتر بوده و در آذربایجان دیده می شود.زنبور های قفقازی مخصوصا زنبور های کوهستانی،آنها دارای خرطومی بلندتر از هر نژاد دیگر آپیس مایفرا است(6/8-7/2 میلی متر)،ایندکوبیتال این نژاد 2/2 بوده که بین نژاد سیاه اروپا و کارنیولان قرار می گیرد.بطور کلی زنبور های آرامی بوده و مانند نژاد کارنیکا هرگز شان خود را خارج از کندو ترک نمی کنند.توسعه کامل کندو در اواسط تابستان صورت می گیرد و این نژاد تمایل کمتری به تولید بچه کندو داشته و به مقدار زیادی بره موم مصرف می کند و مستعد به بیماری نوزما و اشتباه وارد شدن به کندو های دیگر از جمله صفات منفی این نژاد است.تصور می رود که زنبور های عسل آناتولی مرکزی و نواحی دیگر ترکیه به زنبوران قفقازی وابستگی هایی داشته باشند،روتنر(1986)نژاد های دیگری مانند زنبورعسل سوریاکا در کشور سوریه و فلسطین و زنبورعسل مدا و زنبورعسل ایرانی در کشور ایران را مورد بررسی قرار داده است.
- نژاد های شمالی و غربی اروپا
این ناحیه،محل استقرار گروهی از زنبور های تیره است،بیشترین آنها شامل نژاد آپیس ملیفرا ملیفرا می شود.گسترش آنها از سواحل غربی جزایر اورال واقع در شرق،از کوه های آلپ در جنوب،به طرف اسکاندیناوی در شمال می باشد.
آپیس ملیفرا ملیفرا یا آپیس ملیفرا نیگرا و آپیس ملیفرا ایبریکا،زنبورانی بودند که در سواحل غربی اروپا مورد استفاده زنبورداران قرار می گرفتند و چون از محل فوق برای کشف دنیای جدید مهاجرین با کشتی سفر می کردند،در سال 1700 مهاجرین تعدادی از کندو های زنبوران مذکور را به دنیای جدید انتقال دادند،و بدین طریق نژاد آپیس ملیفرا ملیفرا اولین زنبورانی بودند که به آمریکای شمالی و جزایر کارائیب و زنبوران آپیس ملیفرا ایبریکا به آمریکای جنوبی و مرکزی برده شدند.آپیس ملیفرا ملیفرا به نام های زنبور سیاه معمولی،زنبورعسل اروپایی،انگلیسی،فرانسوی و یا آلمانی شناخته می شوند.به نظر می رسد این نژاد از آپیس ملیفرا ایبریکا منشعب شده باشد.از نظر رنگ و مناطق گسترش با کارنیولان شباهت زیادی دازد،موهای پوشش بدن بلند بوده و بیش از 0.4 میلی متر طول دارد،ایندکس کوبیتال این نژاد کمتر از 2 است و لذا از این نظر از کارنیولان قابل تشخیص می باشد.این زنبوران بسیار عصبی و مهاجم هستند.جثه این نژاد بزرگتر و خرطوم آن کوچکتر از سه نژاد دیگر اروپاییست.طول خرطوم 5/7-6/4 میلی متر است،توسعه کلنی در بهار به کندی صورت گرفته و اغلب به محض بیرون آوردن شان از کندو آن را ترک می کنند.نگهداری این نژاد در زمستان با کلنی های قوی عملی است.
- آپیس ملیفرا آفریقایی شده
در سال 1956 بیش از 100 ملکه از آفریقای جنوبی به برزیل واقع در مناطق گرمسیری آمریکای جنوبی فرستاده شد.در این انتقال 49 ملکه زنده به مقصد رسیدند.در سال 1957 تعدادی از آنها بچه کنده تولید کردند و ملکه های آنها با زنبور های نژاد اروپایی تلاقی کرده و کلنی های حاصله در آمریکای مرکزی،جنوبی و مکزیک پراکنده گردیدند.آمیخته های نسل اول آنها با نژاد های اروپایی جایگزین زنبور های ایبریکا شدند.تلاقی مجدد با زنبوران قبلی باعث به وجود آمدن زنبوران آفریقایی شد و به علت تطابق سریع ژن های زنبور های زنبور های آفریقایی،ژن های زنبور های اروپایی محو گردیدند.زنبور های آفریقایی در طول سال 300کیلومتر در آمریکا پیشروی کردند و علت تکثیر سریع آنها عبارت بود از:
🐝 قبول پذیرش محل آشیانه
🐝 رشد سریع(حتی زنبوران بچه کندو های بسیار کوچک)
🐝 تعداد زیاد بچه کندو
🐝 رفتار تهاجمی به کلنی هایی با واکنش ضعیف
آمیخته های حاصل از تلاقی زنبوران آفریقایی با زنبوران اروپایی به یک زنبور خطرناک،پرخاشگر و بسیار نیش زن تبدیل گردید که باعث اذیت و آزار مردم در شهر ها،روستا ها و حیوانات مختلف گردید و کعروف است که در بعضی از این کشور ها برای از بین بردن آنها در جنگل ها و … عموم مردم بسیج گردیدند.
