چكيده

يكی از مشكلاتی كه در چند سال اخير در اثر دخالت های بشری و استفاده غيرمنطقـی از منـابع طبيعـی و تخريب آن در حال گسترش است پديده گرد و غبار است. طوفان های گرد و غبار رويدادهای طبيعی هستند كه به طور گسترده در سرتاسر جهان در مناطق خشک و نيمه خشک بخصوص در عرض هـای سـاب تروپيكـال و تحت خشكسالی شديد اتفاق می افتند. در سالهای اخير شاهد ورود گرد و غبار از مرزهای غربی كشور هستيم. 
منشاء گرد و غبار كشورهاي عربی مانند عراق، عربستان و سوريه اعلام می شود و غالباً مناطق شمال غرب، غرب و جنوب غربی كشور را فرا گرفته و به تدريج به ساير مناطق نيز سرايت می كند. در چند سال اخير ورود گرد و غبار خسارت های فراوانی را علاوه بر مسائل بهداشـتی و سـلامتی شـهروندان، بـه بخـش كشـاورزی و اقتصـاد زنبورداری به صورت مستقيم و غير مستقيم وارد كرده است به طـوريكـه در اثرآلـودگی هـوا، ميـزان توليـدات كلنی های زنبورعسل به ميزان قابل توجهی كاهش يافته است. زنبوران مزرعه در روزهايی كه هوا غبارآلود است، رفتار چراگری كمتری از خود نشان داده و ترجيح می دهند كه از كنـدو خـارج نشـوند، زيـرا آنهـا موجـوداتی ضعيف بوده و فوق العاده نسبت به شرايط محيطی حساس هستند و كوچكترين تغيـرات محيطـی در زنـدگی آنها موثر است.

به نظر می رسد پديده گرد و غبار، معظل و آفت تازه ای است كه در سـالهـای اخيـر بـه سـاير مشكلات زنبورداری اضافه شده است. نكته حائز اهميت اينكه، غالباً ورود توده های گرد و غبار به كشور با آغـاز فصل فعاليت كلنی های زنبورعسل و شروع زمان گل دهی گياهان (فصل بهار) همزمان می شود. به نظر مـی رسـد كه پديده گرد و غبار از جمله آفات جديدی است كه می تواند صنعت زنبورداری را با چالش بزرگی مواجه كند و متاسفانه هر ساله دامنه و ابعاد آن نيز بيشتر و بزرگتر مي شود . بنـابراين ضـروری اسـت كـه مراجـع ذيـربط ، اقدامات و تمهيدات و تحقيقات لازم را در خصوص كاهش اثرات اين پديده ی مخرب، با همكـاری و همـاهنگی كشورهای همسايه غربی انجام دهند. 

مقدمه

گرد و غبار به عنوان يكی از مهمترين پديده های جوی و يكی از بلايای طبيعی شناخته شـده، مـورد توجـه بسياری از انديشمندان و محققان در شاخه های مختلف علـوم از جملـه علـوم جـوی اسـت. منشـا و مكانيسـم تشكيل، انتقال، انتشار و همچنين پيامدهاي وقوع اين پديده با تكنيک ها و روش های متعدد مورد مطالعـه قـرار می گيرد. كشورهای واقع در كمربند خشک و نيمه خشک جهان از جمله ايران همـواره بـا پديـده گـرد و غبـار درگير بوده اند. وقوع خشكسالی های مكرر طی سال های اخير و پيامدهای احتمالی تغييرات اقليمی در خصـوص بيابان زايی، امروزه طوفان های گرد و غبار را در كانون توجه بسياری از محققان قرارداده است.
در اكوسيستم های خشک و نيمه خشک كه قسمت اعظمی از كشور ما را در برگرفته، آلاينده ها با شدت بيشتری عمل مي كنند و ترميم آسيب های وارد شده مشكل تر است. از طرف ديگر جوامع گياهي موجود در ايـن منـاطق حاشيه ای ضعيف، شكننده و با توليد ناچيز هستند، كه مقاومت كمتری نسبت به اثرات آلاينده ها دارند و چنان چه در غلظتی خارج از آستانه آسيب قرار گيرند، با شدت مضاعفی تخريب مي شوند لـذا جهـت حفـظ و احيـای آنها علاوه بر مديريت صحيح مراتع، لازم است اثرات اين آلاينده ها بر مراتع حوزه نفوذ مورد بررسی قرار گيرد. 

گردوغبار به عنوان يكي از مواد آلاينده هوا آثار سوء و پيامدهاي منفی گوناگونی و فراوانی را بر محيط زيست و منابع طبيعی گذاشته است.
مراكز توليد گرد و غبار در جهان و ايران وقوع بيابان زايی و تخريب پوشش های گياهی و استفاده بيش از اندازه و نامناسب از زمين های كشاورزی و در نتيجه تضعيف حاصلخيزی و دوام خاک كه در نتيجه افزايش رشد جمعيت بشر شدت يافته است باعث شكل گيری و گسترش بيابان ها و افزايش فرسايش بادی و در نتيجه باعث از دست رفتن خاک های سطح الارضی و افزايش وقوع طوفان های گرد و غبار مي شود.
مراكز توليد گرد و غبار معمولاً در مناطق خشک جهان قرار دارند( اين مناطق داراي بارندگی سالانه كمتر از 200 تا 250 ميلی متر بوده كه به لحاظ توپوگرافی در مناطق پست جهان واقع می باشند)

اين پديده در دشت ها نسبت به كوهستان ها و در بيابان ها يا حاشيه ی آن ها نسبت به ساير مناطق بيشتر اتفاق مي افتد . بزرگ ترين و فعال ترين مراكز توليد گرد و غبار در جهان مناطقی هستند كه فعاليت های بشری در اين مناطق محدود است اين مراكز همچون كمربندی از غبار از سواحل شمال غربی آفريقا آغاز شده و ضمن عبور از خاور ميانه، آسيای مركزی و جنوبی به چين می رسند. به عبارت ديگر نيم كره جنوبی را مي توان عاری از هرگونه غبار دانست (مطالعات اخير نشان داده كه بيابان صاحارا(در شمال غرب افريقا) نقش زيادي در توليد گرد و غبار جهانی نسبت به ساير مناطق مثل خاورميانه، جنوب غرب آسيا، مركز استراليا و افريقای جنوبی دارد)

ارزيابی می شود كه انتشار گرد و غبار جهانی نزديك 1000 تا 3000 تن در سال است و اين ميزان در بيابان صحرا حدود 500 تا 1000 تن در سال می باشد يعنی حدود نصف گرد و غبار توليد شده در جهان. بزرگترين منبع گرد و غبار بعد از بيابان صحرا در كشور چين است اگرچه Tanaka و سومين منطقه فرورفتگي Bodele از اهميت زيادی برخوردار است كه به تنهايي عامل توليد 6 تا 18 درصد از انتشار گرد و غبار جهانی است. در حاليكه مساحت چندان زيادی ندارد و دليل آن مقاومت بسيار كم خاک اين منطقه است.

تاثيرات ريزگرد بر زنبور و زنبورداری

در سال های اخير شاهد ورود گرد و غبار از مرزهای غربی كشور با منشاء گرد وغبار كشورهای عربی مانند عراق، عربستان و سوريه هستيم، كه غالبا مناطق شمال غرب، غرب و جنوب غربی كشور را فرا گرفته و به تدريج به ساير مناطق نيز سرايت مي كند.در چند سال اخير ورود گرد و غبار خسارت های فراوانی را به بخش كشاورزی و اقتصاد زنبورداری به صورت مستقيم و غير مستقيم وارد كرده است به طوريكه در اثرآلودگی هوا، ميزان توليدات كلنی های زنبورعسل به ميزان قابل توجهی كاهش يافته است. زنبورداران ساير مناطق كشور كه معمولا كندو های خود را در فصل زمستان به نواحی جنوبی كوچ می دهند، آنها نيز از آلودگی هوا و گاه و بيگاه از بارش باران های گلی اين منطقه بی نصيب نمانده اند. 

زنبوران مزرعه،در روزهايی كه هوا غبارآلود است، رفتار چراگری كمتری از خود نشان داده و ترجيح می دهند كه از كندو خارج نشوند، زيرا آنها موجوداتی ضعيف بوده و فوق العاده نسبت به شرايط محيطی حساس هستند و كوچكترين تغيیرات محيطی در زندگي آنها موثر است. به نظر می رسد پديده ی گرد و غبار، معظل و آفت تازه ای است كه در سال های اخير به ساير مشكلات زنبورداری اضافه شده است. نكته حائز اهميت اينكه، غالبا ورود توده های گرد و غبار به كشور با آغاز فصل فعاليت كلنی های زنبورعسل و شروع زمان گلدهی گياهان (فصل بهار) همزمان می شود. با توجه به اينكه يكی از فاكتورهای مهم در توليد محصولات كشاورزی، گرده افشانی می باشد و بخش زيادی از اين عمل مهم بر عهده زنبور عسل می باشد، پديده گرد و غبار می تواند از اين طريق نيز تاثير بسيار زيان آور و چشمگيری بر روی توليد محصولات زراعی و باغی داشته باشد.

گرد و غبار پس از نشستن روی شهد گياهان، آن را می پوشاند و باعث كاهش ديد زنبور شده و مانع رسيدن زنبورهای عسل به شهد گل می شود و در نهايت منجر به بروز خسارت به زنبورداران و كاهش توليد عسل خواهد شد. علاوه بر اين عموما در اوايل سال، به علت بارندگی های مناسب كلنی ها فعال شده و تعداد زيادی از آنها تكثير می شوند ولي در تابستان بدليل پديده گرد و غبار كلنی ها تقريبا غير فعال می شوند، تا جايی كه عسل های ذخيره شده، اوايل فصل گلدهی مصرف خواهد شد و كلنی ها ضعيف می شوند. به احتمال فراوان، دليل اين پديده كاهش ديد زنبور، ملاقات كمتر گل و كاهش تمايل زنبور برای نشستن بر روی گل ها می باشد. گرد و غبار همچنين می تواند بر روی سيستم تنفسی زنبور عسل اثر گذاشته و باعث كاهش فعاليت زنبور عسل شود. 

بر اساس مطالعات علمی انجام شده در خصوص اثرات مستقيم و غيرمستقيم ورود ريزگرد بر زندگي كلنی زنبوران در برخي از استان های كشور اطلاعاتی بدست آمده كه در ادامه به بخشی از آن اشاره می شود:

• از مشكلات گرد وغبار وارد شده در سال 1389به ايران به جز مشكلات زيست محيطی می توان به خسارت وارد شده به كلنی زنبورداران اشاره كرد. براساس مطالعات اداره كل دامپزشكی ايلام ورود گرد و غبار و ريزش آن بر عرصه های طبيعی و گياهی منطقه طی ماه های گذشته تاثير بسيار منفی بر توليد عسل استان داشته است .از جمله اثرات مستقيم كه بر كلني زنبوران وارد شد كاهش طول عمر زنبور ، فروپاشی زنبورستان و بروز عارضه ccd شد.علت ايجاد این اختلال در جهت يابی زنبور به دليل كاهش قدرت بويايی بود. علاوه بر اين ورود ريزگردها منجر به افت كيفيت گرده گل ها و شهد گياهان و به تبع آن، افت كيفيت محصول و كاهش توليدات آن شده است.
• همچنين طبق آمار برآورد شده از سازمان جهاد كشاورزی استان همدان ميزان توليد عسل به عمل آمده در سال های قبل و بعد ورود گرد و غبار به كشور مشخص شد كه توليد در سال ۸۹ (ورود گرد و غبار به ايران) ۵۰درصد كاهش نشان داده است (توليد عسل از يک كيلوگرم در هر كلنی در روز در سال 88 ،به نيم کيلوگرم در سال 89كاهش يافته است). پديده گرد و غبار در سال های اخير زنبورستان را با خطر جدی افت كمی و كيفی روبرو كرده است .خسارت ناشی از گرد و غبار بر كاهش توليد عسل در اين استان در سال 89 حدود 36 ميليارد تومان بود.
• علاوه بر اين سازمان جهاد كشاورزی لرستان با اشاره به ميزان خسارات ريزگردهای عربی به صنعت زنبور عسل لرستان، عنوان كرده است كه پديده ريزگردهای عربی منجر شد كه ميزان توليد عسل در سال گذشته و درهر كندو از ۵.۱۱ كيلوگرم به تنها ۳ كيلوگرم كاهش يابد.طبق يافته های كارشناسان جهاد كشاورزی استان لرستان ريزگردها به پوشش مويی بدن زنبورعسل چسبيده و با گرده مخلوط شده و در نتيجه گرده جمع آوری شده از سوی زنبور كه بايد به عنوان بخشی از غذای لاروها در كندو استفاده شود، كيفيت خود را از دست داده و با كم شدن مواد غذايی تلفات زنبوران افزايش خواهد يافت.البته بايد توجه داشت وجود گرد و خاک در هوا و ورود آن به كندو مسلما نه تنها كيفيت عسل به دست آمده را پايين می آورد بلكه مصرف آن سلامتی انسان را با خطر روبرو خواهد كرد.

به طور كلي ميتوان تاثيرات گرد و غبار بردزنبورداری در ايران را به دو گروه مستقيم و غيرمستقيم تقسيمدبندی كرد كه در ادامه به آن اشاره ميشود:

۱. تاثيرمستقيم

كاهش توليد عسل 

زنبوران عسل پس از بلوغ و تكامل پرواز به چهار گروه كاری تقسيم می شوند: 

۱. زنبوران شهد آور
۲.زنبوران گرده جمع كن
۳.زنبورهايی كه بره موم جمع می كنند
۴.زنبورانی كه آب به داخل كندو حمل می كنند. در روزهايی كه درصد ذرات خاک و ريز گردها در هوا بيشتر است، ميزان ورود اين مواد به داخل كندو،به علت كاهش پروازهای زنبوران چراگر، به طرز چشمگيری كاهش يافته و از طرف ديگر نيز مصرف انرژی در داخل كندو بالا می رود.

دامنه ی زمانی ترشح نكتار توسط گياهان در هر منطقه محدود و زمان آن نيز كوتاه می باشد، استمرار شرايط نامناسب كليمایی و جوی باعث كاهش توليد عسل خواهد بود. يعنی منظور اين است که اگر چنانچه پايداری آلودگی هوا به وسيله گرد و غبار تداوم يابد، طبيعتای عملكرد كلنی ها خيلی پايين آمده و ميزان توليد عسل به طرز معنی داری در كندو ها كاهش می يابد،خصوصا اينكه آلودگي هوا با زمان جريان شهد در طبيعت همزمان شود. بارش باران های گلی و يا افزايش آلاينده های جوی نظير ريزگردها، باعث تنش در فيزيولوژی و بيولوژی گياهان شده و اين امر موجب بسته شدن روزنه های تنفسی برگ شده و اختلال در تبخير و تعريق گياه باعث كندی فتوسنتز و فرايند تبديل نشاسته به قند و ترشح نوش از نوش جای گياهان می شود.
 
كاهش گرده گل 

ميزان ورود گرده گل در روزهايی كه هوا غبار آلود است، فوق العاده كاهش يافته و احيانا زنبوردارانی كه قصد جمع آوری و برداشت گرده گل بوسيله تله گرده گير را داشته باشند، اولاب ميزان محصول برداشتی آنان به مراتب كمتر خواهد بود و ثانيا گرده های جمع آوری شده به علت بارش باران های گلی و نشست گرد و غبار بر روی بساک گل ها آلوده خواهد بود.
 
كاهش قدرت ديد و تشخيص زنبورعسل 

زنبوران گل های گياهان را به كمک فرم و شكل گل، عطر و بوی گل، رنگ گل و ميزان امواج نوری كه از آنها ساطع می شود تشخيص می دهند. طيف مرئی رنگها برای زنبورعسل 300 – 650 نانو متر و براي انسان 400 – 700 نانو متر می باشد.

سلول های بينايی موجود در چشمان مركب به رنگ آبی يا سبز و ماوراء بنفش حساس اند. در زمان گرد غبار، زنبور از علائم كمكی مذكور برای جهت يابی و شناسايی منابع غذايی نمی تواند خوب استفاده كند. وجود بيش از حد ذرات خاک در هوا باعث كاهش قدرت ديد و امكان افزايش دريفتينگ (ورود اشتباهي به كندوهای ديگر) و كاهش تشخيص منابع غذايی زنبوران شده و اصولا آنها پرواز خوبی از خود به نمايش نمی گذارند، بخصوص اينكه اگر پديده گرد وغبار با وزش باد نيز، همراه باشد كه بزرگترين آفت زنبورعسل است.

۲.تاثير غيرمستقيم

آثار كمبود شهد 

ميزان تخم ريزی ملكه رابطه مستقيمی با ورود مقدار شهد و گرده گل به كندو داشته، بطوریكه در نواحی معتدل، منحنی رشد و نمو جمعيت كندو با منحنی رشد و نمو گياهان كه از اسفند ماه شروع و درخرداد ماه به نقطه اپتيمم می رسد هماهنگ است. بديهی است هر عاملی كه موجب نوسان و افت منحنی رشد گياهان شود مستقيما در ميزان توليد و ترشح شهد ثاثير خواهد گذاشت. ورود مقدار كم شهد به داخل كندو در اثر فعاليت كمتر زنبوران، باعث كاهش تخم ريزی ملكه و پرورش لارو می شود. كاهش جمعيت كندو باعث محصول كم و ضعف كلنی می شود.

آثار كمبود گرده

در زمانی كه شكوفه های درختان و گياهان به گل نشسته، زنبوران اقدام به جمع آوری گرده های گل می كنند.زيرا گرده گل برای پرورش لارو و نوزاد و همچنين ادامه زندگی كلنی زنبورعسل يک امر حياتی است.يک كلنی زنبورعسل معمولا بطور متوسط در سال 35 كيلوگرم گرده مصرف می كند.

گرده گل باعث افزايش توان زيست كلنی، افزايش ميزان تخم ريزی ملكه ، توانايی زمستان گذارانی، افزايش پرورش نوزادان در بهار
سال آينده، ترشح ژل رويال و موم، رشد و نمو تخمدان های ملكه ها، افزايش اسپرم زنبوران نر، تقويت سيستم ايمنی زنبوران، همگی از اثرات مثبت تغذيه ی كلنی از گرده می باشد. لازم به ذكر است كه زنبورعسل پروتئين، ويتامين ها، مواد معدنی و چربی را از منابع گرده ی گياهان تامين نموده كه كمبود آن به تدريج موجب كاهش جمعيت كلنی، تقليل راندمان كار و نهايتا به انهدام كلنی منجر مي شود. 

اخلال در جفت گيری های ملكه

معمولا جفتگيری ملكه زنبورعسل در يک روز آرام و هوای آفتابی و شرايط كليمايی(نور، حرارت، رطوبت، باد) مناسب و در جاهای بخصوصی از فضا كه اصطلاحا به نام (مناطق تجمع نرها) ناميده می شوند صورت می گيرد. بديهی است كه هوای غبار آلود، باعث تغيیر شرايط كليمايی محيط و اخلال در شكل گيری مناطق مذكور شده و نهايتا پروازهای لقاحی ملكه و زنبوران نر كمتر خواهد بود. خصوصا اينكه پايداری ذرات گرد و غبار چند روز استمرار داشته باشد. طبيعتا پرواز لقاحی ملكه و نر هايی كه مايل به شركت در مراسم جفت گیری ملكه هستند، مستلزم شرايط محيطی ايده آل و مناسب می باشد، با افزايش غلظت گرد وغبار در هوا اولا باعث می شود كه قدرت ديد زنبوران فوق العاده كاهش يافته و خطاهای پروازی داشته باشند. ثانيای دريافت و تشخيص فرمون های ملكه توسط زنبوران نر با مشكل مواجه شده و اين احتمال وجود دارد كه درصدی از ملكه و زنبوران نر قاعدتا نتوانند همديگر را ملاقات كنند. ثالثا بطور كلی ملكه كلنی با پيش بينی شرايط بد جوی ترجيح می دهند كه پرواز جفت را به روزهای ديگر موكول كنند كه در صورت تداوم و
پايداری ذرات گرد و غبار ممكن است موفق به جفت گيری نباشند. لازم به ذكر است كه ملكه زنبور عسل در طول عمر خود، فقط يک بار تلقيح شده و آن هم حداقل هفته اول زندگی و حداكثر چهار هفته بعد از تولد است و چنانچه به هر دليلی در اين مدت نتواند بارور شود تا آخر عمر باكره و ناكام مانده و تخمهای حاصل از اين ملكه، زنبوران نر خواهند بود كه بايستی از خير آن گذشت و اينگونه ملكه به درد كندو و كندودار نمی خورد.

مشكلات گرده افشانی

نقش و وظيفه اصلی زنبورعسل در طبيعت گرده افشانی و باروری گياهان بوده و درحفظ محيط زيست و توسعه متوازن پايدار نقش بسيار اساسی بازی می كند. ارزش افزوده گرده افشانی گياهان توسط زنبورعسل به مراتب بيشتر از توليدات آن می باشد. در روزهايی كه تراكم و غلظت ريز گردها در هوا، بيشتر می شود به علت كاهش فعاليت و رفتار چراگری زنبوران مزرعه رو، عمل گرده افشانی و باروری گياهان كمتر و يا احتمال دارد ناقص صورت گيرد كه اين امر باعث كاهش ميزان توليدات كشاورزی و خصوصا باغداران مي شود. همانطوری كه باراندگی های طولانی در زمان گلدهی گياهان درصد تلقيح و باروری آنها را كمتر می كند.

بحث و نتيجه گيری

به نظر می رسد كه پديده گرد و غبار از جمله ی آفات جديدی است كه می تواند صنعت زنبورداری را با چالش بزرگی مواجه كند و متاسفانه هر ساله دامنه و ابعاد آن نيز بيشتر و بزرگتر مي شود. پس بنابرين ضروری است كه مراجع ذيربط و كارشناسان امر خصوصای سازمان حفاظت محيط زيست به همراه دستگاه امورخارجه، اقدامات و تمهيدات و تحقيقات لازم را در خصوص جلوگيری و كاهش اثرات اين پديده ی مخرب، با همكاری و هماهنگی كشورهای همسايه غربی انجام دهند، در غير اينصورت ورود سامانه های گرد وخاک از كشورهای همسايه خسارات مادی و معنوی زيادی را به كشورمان، علاوه بر سلامت و روان شهروندان، در بخش كشاورزی و صنعت زنبورداری وارد خواهد كرد.

به تهیه و تنظیم مینا ارست، سعید شجاعی، حسن خسروی